Pro-Russische rebellen in Oost-Oekraïne zien hun strijd als een religieuze oorlog. Ze verdedigen hun grond tegen andere godsdiensten. ‘Protestanten, Grieks-katholieken moeten hier hun spullen pakken en vertrekken.’

Rebel Oleg (40), gekleed in camouflagekleding, loopt na de dienst terug de Oekraïens-Orthodoxe Heilige Transfiguratiekathedraal van Donetsk in en wijst naar twee iconen. Die van Aleksandr Nevski en Dmitri Donskoj, twee Russische heersers uit de dertiende en veertiende eeuw. Net als hij nu in Oost-Oekraïne, stelt Oleg, streden ook zij voor Russische waarden, voor het orthodox-christendom.

Even daarvoor heeft Oleg op het plein voor de kathedraal, die valt onder het patriarchaat van de Russisch-Orthodoxe Kerk in Moskou, verteld waar de strijd tussen de pro-Russische rebellen en het Oekraïense leger om draait. In zijn ogen is het een religieuze oorlog tegen de expansie van het katholicisme en tegen de protestanten met hun westerse ideeën. Tegen de huidige Oekraïense leiders in de hoofdstad Kiev die de Oekraïens Grieks-katholieke kerk of het protestantisme aanhangen. Wat Oleg betreft hebben zij maar een doel: hun wil willen opleggen aan de bevolking in de Donbass, de Oost-Oekraïense regio, waar de pro-Russische rebellen de Volksrepubliek Donetsk en Loehansk hebben uitgeroepen. ‘Protestanten, Grieks-katholieken moeten hier hun spullen pakken en vertrekken”, zegt Oleg daarom nijdig. „Hun kerken moeten dicht. Ik wil niet als een katholiek leven. We hebben onze eigen ideologie. De Donbass is Rusland. Dit is Russisch-Orthodoxe grond.’

Hij krijgt bijval van kerkbezoeker Vitali (58) en de 52-jarige kozak Igor Markov, die als een paardrijder zijn broek in zijn zwarte hoge laarzen draagt. Kozakken zijn een traditioneel ruitervolk dat in het verleden vocht aan de zijde van de Russische tsaar. In het gesprek met de drie valt dikwijls het woord Roesski mir, de Russische wereld. Deze omvat Russisch-sprekenden en het orthodox-christendom. Beide maken deel uit van de Russische culturele en etnische identiteit, die overal ter wereld beschermd moet worden. Het Kremlin heeft deze uitgangspunten vastgelegd in een militaire doctrine.

Heeft dit tot gevolg dat in de Volksrepubliek Donetsk geen ruimte is voor andere religies? Is er voor de pro-Russische rebellen maar een geloof, waarmee met andere religies de strijd wordt aangebonden? Pastoors van de Griekse-katholieke kerk en dominees van de protestantse kerk verlieten het gebied uit vrees voor hun leven. Vorig jaar toen de stad Slavjansk, honderdtien kilometer ten noorden van Donetsk, in handen was van de pro-Russische rebellen werden vier protestanten door hen vermoord.

In een verlaten straat buiten het centrum van Donetsk vult een muziekband de stilte. In de verte klinken machinegeweren van oefenende pro-Russische rebellen. De muziekband bereidt zich voor op de dienst. Aan de buitenkant valt er niets van te merken dat hier een protestantse kerk staat. Een voorbijganger ziet niet meer dan een huis. De twee miniatuurkruizen op het hek vallen amper op.

Na afloop van de dienst rijdt de dominee op weg naar het huis van een vriend langs de christelijke universiteit. Betonblokken blokkeren de toegangsweg. ‘De rebellen hebben het gebouw ingenomen’, zegt hij somber. Hij spreekt op basis van anonimiteit. ‘In deze tijden is er geen ruimte voor nuance. Het is wij tegen zij en elk woord kan verkeerd worden opgevat.’

‘s Avonds tijdens het eten blikt hij terug op de begindagen van de Volksrepubliek Donetsk. ‘Toen heerste hier anarchie. Verschillende bataljons speelden op straat voor eigen rechter. Kozakken hadden het voor het zeggen. Zij hebben een hekel aan de liberale, westerse wereld. Protestanten staan voor hen gelijk aan westerse spionnen, aan de NAVO. Toen ontstond er agressie tegen protestanten die zich bezighielden met politiek en zich uitspraken tegen de rebellen. Zij zijn gevlucht. Inmiddels heerst er meer orde.’

Hijzelf heeft geen bedreigingen ontvangen. De dominee is bedachtzaam, denkt eerst na voordat hij met een overhaast antwoord komt. Hij is op geen politiek standpunt te betrappen. ‘Ik kan wel tekeer gaan en me politiek uiten. Maar wat schiet ik ermee op? Ik loop gevaar, de kerk gaat dan dicht en de bezoekers zijn de dupe.’

In het openbare leven in Donetsk valt aan religie niet te ontkomen. De leider van de Volksrepubliek Donetsk, Aleksandr Zachartsjenko, staat afgebeeld op een reclamebord terwijl hij een kaars plaatst in een orthodoxe kerk. De begeleidende tekst luidt: ‘Wij zijn samen. Wij herleven de spiritualiteit.’ Doordeweeks houden orthodoxe gelovigen met kruizen en iconen een processie door de stad. Op het dak van de wetenschapsbibliotheek wappert een rode orthodoxe vlag met in het midden Jezus Christus afgebeeld. De vlag hangt ook op militaire voertuigen en bij controleposten van pro-Russische bataljons.

De 37-jarige Georgi Goeljajev, perssecretaris van de Oekraïens-Orthodoxe Kerk onder Moskous patriarchaat, wijst naar de vlag op het dak van de bibliotheek. Hij vindt het maar niets dat zijn geloof op deze wijze wordt ingezet, zegt hij op een bank voor de Transfiguratiekathedraal. Kort legt hij uit dat vanaf de zeventiende eeuw het orthodox-christendom altijd de dominante godsdienst is geweest, nadat de Donbass was toegevoegd aan het Russische rijk. In deze streek bestond er altijd tolerantie tegenover alle godsdiensten, benadrukt Goeljajev.

Hij spreekt over een tweedeling binnen de Oekraïens-Orthodoxe Kerk in de Donbass. De intellectuele laag wijst elke vorm van oorlogsvoering af. Maar een andere stroming, de priesters in de dorpen die preken voor werklozen, rebellen en gepensioneerden, spreken van een religieuze strijd. ‘Zij hebben de revolutie gezien in Kiev met al die vlaggen en leuzes en voelen zich aangevallen. De media wakkeren dit aan. Het probleem is dat wij geen controle hebben over deze laag.’

Religie is een instrument, meent hij. ‘De Volksrepubliek Donetsk heeft geen ideologie. Om de mensen te verenigen wordt het geloof gebruikt in een messiaanse verpakking, een imperialistisch idee, Roesski mir. Het orthodox-christendom tegen de rest van de wereld. Het Westen tegen het Oosten.’

De top van de Oekraïens-Orthodoxe Kerk houdt afstand tot de leiding van de Volksrepubliek Donetsk. Het trekt zich niets aan van de Russisch-Orthodoxe Kerk in Moskou en laveert tussen de vechtende kampen. ‘De rebellenleiders raken ons niet aan. Ze gebruiken ons geloof om hun grond te verdedigen. We horen ons niet bezig te houden met politiek. We kunnen ook geen kant kiezen. Dan brengen we orthodoxe gelovigen in de rest van Oekraïne in gevaar. Juist, omdat zij daar wonen, moeten we goede banden hebben met de Oekraïense autoriteiten.’

Zachartsjenko zelf verklaarde eerder dit jaar Russisch-orthodox te zijn en noemde toen tijdens een persconferentie de vier religies die de Volksrepubliek Donetsk erkent: het orthodox-christendom, het rooms-katholicisme, de islam en het jodendom. Zachartsjenko voegde eraan toe dat hij sektarisme hard zal bestrijden. ‘Ik wil niet dat een pseudo-religie de gedachten en de geest van onze jeugd beïnvloedt.’

Ongeveer dezelfde woorden klinken uit de mond van Dmitri Popov (42), vertegenwoordiger van het comité voor de rechten van de mens in de Volksrepubliek Donetsk. Een onafhankelijke organisatie, zegt hij in het provinciehuis, waar de vlag van de Volksrepubliek Donetsk hangt. Politiek en religie in de Volksrepubliek Donetsk zijn gescheiden, stelt Popov. ‘Elke godsdienst is welkom, maar die moet zich wel registreren, zodat we sekten en terrorisme kunnen bestrijden.’

Kent Popov de berichten van protestanten en Grieks-katholieken die zijn gevlucht uit angst voor hun leven? ‘Deze informatie heb ik niet. Ja, er zullen kozakken en andere militieleden zijn die andere religies niet accepteren, maar dit is een individuele mening en niet die van de overheid. Het is juist Oekraïne dat door middel van propaganda de oorlog als een religieuze strijd neerzet.’

Honderdtien kilometer ten noorden van Donetsk rijdt dominee Sergej Kosjak (39) samen met Oleg Tkatsjenko (46) naar een grasveld in Slavjansk, de stad die vorig jaar juli door het Oekraïense leger werd heroverd op de rebellen. Op het grasveld liggen de graven van vier protestantse kerkgenoten. Hun foto’s zijn omringd door bloemen en kransen. De vier werden vermoord door de pro-Russische rebellen toen zij de stad in handen hadden.

‘Je hebt twee groepen’, stelt Kosjak de avond ervoor in een café. ‘De kozakken en Russisch orthodoxen die ook vechten in deze strijd. Hun filosofie luidt: als je Russisch bent, moet je orthodox zijn. Als je niet Russisch-orthodox bent, geld je als vijand. Ze beschouwen protestanten als buitenlandse agenten, aanhangers van een Amerikaans geloof. Juist deze twee groepen zaten toen in Slavjansk. Ze bezetten kerken en vermoorden deze vier jongens.’

Kosjak zelf vluchtte vorig jaar zomer uit Donetsk nadat hij bedreigd werd en was mishandeld. Toen het nog veilig genoeg bleek, organiseerde hij in de stad manifestaties voor een verenigd Oekraïne. Zodoende kregen de rebellen hem in het vizier. Het was van april tot en met november 2014 dat het geweld zijn hoogtepunt kende, vertelt Kosjak. De tijd van anarchie. Toen milities regeerden, waarbij zij kerken bezetten en protestanten en Grieks-katholieken arresteerden.

Nu heerst er in de Volksrepubliek Donetsk minder druk op religie, concludeert Kosjak. ‘Het gaat economisch niet goed. Ze kunnen alle steun gebruiken. Protestanten in Donetsk geven humanitaire hulp aan de bevolking. Als de rebellen hen aanpakken, verliezen ze draagvlak onder de bewoners.’

Hij ziet de toekomst somber in. ‘De rebellen hebben nu hun eigen economische en politieke problemen. Die moeten ze oplossen. Hebben ze dat gedaan, dan voorzie ik een nieuwe onderdrukking van godsdiensten.’

Dit artikel stond op 17 oktober in het Reformatorisch Dagblad.