De oorlog in Oekraïne wordt ook uitgevochten in de media en op internet. Een Oekraïense en een Rus beschrijven aan NRC-medewerker Floris Akkerman hoe zij de media in hun land volgen.

Het contact met Tetjana Vasilets verloopt grillig. De oorlog slokt al haar aandacht op. NRC heeft haar gevraagd een dagboek bij te houden over de media die ze volgt, maar het lukt haar niet elke dag een bericht te sturen. Als ze aan haar dagboek begint heeft de 30-jarige bankmedewerker er net een tweedaagse vlucht op zitten vanuit Kiev naar Koropets, een plaatsje in West-Oekraïne. Op vragen geeft ze soms alsnog antwoord. Tussendoor schrijft ze over haar oorlogsleven.

In Moskou kwijt Vasili Sjabat (48) zich onverzettelijk van zijn taak. Vrijwel iedere dag stuurt de eigenaar van een reclamebureau trouw een bericht via Messenger of Telegram. Dat hij zijn onversneden mening geeft aan een westerse krant over de oorlog in Oekraïne is niet zonder risico. Rusland nam afgelopen week een wet aan die het verspreiden van ‘nepnieuws’ over het Russische leger strafbaar maakt. Wie die wet overtreedt, riskeert een gevangenisstraf van vijftien jaar. Sjabat maakt zich er niet druk om, zegt hij. „Het maakt me niet uit.” En: „Ik heb een diepgewortelde waardering voor de vrijheid van meningsuiting.”

ZATERDAG 26 FEBRUARI

Vasili Sjabat, Moskou

Met oud-klasgenoten van de middelbare school heb ik een WhatsApp-groep. Iemand schreef: „Wie voorstander is van deze oorlog, is welkom om de groep te verlaten.” Twee van de twintig leden vertrokken. Zulke reacties zie je ook op Facebook. Aanhangers van de oorlog lijken in de minderheid, maar zijn goed zichtbaar.

Op de pro-oorlogse Telegram-kanalen staan video’s van explosies, troepen die in beweging zijn en steden en dorpen die worden „bevrijd”. De toon onder de filmpjes is heel gewelddadig. Alsof de mensen die reageren genieten van wraak en dood.

Jaren geleden ben ik gestopt met het kijken naar de staatspropaganda. Via sociale media zie ik fragmenten van officiële toespraken. Vandaag zag ik dat Vladimir Poetin Volodymyr Zelensky een neonazi en een drugsverslaafde noemde. Poetin lijkt ver verwijderd van de realiteit

ZONDAG 27 FEBRUARI

Vasili Sjabat, Moskou

Normaal gesproken luister ik in de auto naar podcasts of muziek. Vandaag stemde ik af op de liberale radiozender Echo Moskvy (Echo van Moskou). Dit station is tegen de oorlog. Omdat het een officiële radiolicentie heeft, moet het de officiële voorschriften volgen. Die schrijven voor dat de ‘speciale operatie’ tegen Oekraïne door de media geen oorlog mag worden genoemd. Echo Moskvy volgt deze regel. Maar de manier waarop de zender bericht, laat zien wat er in Oekraïne daadwerkelijk aan de hand is.

De meeste luisteraars zijn tegen de oorlog. Ze kunnen inbellen en hun mening geven. Een meisje belde vanuit Kiev. Haar betraande, bange stem was hartverscheurend. Een veteraan van het Russische leger vertelde dat een man die te lang aan de macht is, de oorlog heeft veroorzaakt. Een oudere dame beweerde dat Echo Moskvy wordt gerund vanuit Washington.

MAANDAG 28 FEBRUARI

Vasili Sjabat, Moskou

Op sociale media gaat het ’s ochtend over economische gevolgen van de sancties. We proberen in te schatten wat de impact zal zijn. Ook hebben mensen het over het Oekraïense verzet, en hoeveel respect dit afdwingt in de wereld, en bij Russen.

Ik heb een paar filmpjes bekeken van Vesti Nedeli (Nieuws van de week). Dit programma is elke zondag te zien op de Russische staats-tv. De vrijmoedigheid waarmee presentator Dmitri Kiseljov Poetins dreigement herhaalde om kernwapens in te zetten is huiveringwekkend. Op Facebook wordt geschreven dat naarmate Poetin zijn greep op de campagne in Oekraïne verliest, hij deze optie steeds serieuzer overweegt.

Tetjana Vasilets, Koropets

Vanwege de oorlog heb ik Kiev verlaten. Thuis volgde ik verschillende Telegram-kanalen en keek ik naar de nationale tv-zender 1+1. De belangrijkste televisiekanalen hebben de handen ineengeslagen en houden 24/7 een infomarathon. Op elk kanaal zie je hetzelfde nieuws.

Tijdens mijn vlucht naar Koropets, een dorpje in het westen van het land, volgde ik de gebeurtenissen via radio, Telegram, Facebook en Instagram. In Koropets luister ik ook naar radiostation Suspilne. Dat kun je vergelijken met de BBC. Als oud-journalist begrijp ik hoe belangrijk het is alle informatie te verifiëren.

Tijdens de infomarathon behandelen de journalisten verschillende onderwerpen: wat onze regering, de Europese Unie en de wereld zeggen, over de opvangcentra, hoe mensen in de metrostations schuilen. De zenders gebruiken video’s van sociale media. We zien live-verslagen uit Oekraïense steden. De programma’s waarschuwen de kijkers voor desinformatie van de media van de vijand. Midden in de uitzending gaat het luchtalarm af, de journalisten rennen naar de schuilkelder.

De journalisten zeggen dat de oorlog een misdaad is en dat Rusland voor het Internationaal Gerechtshof in Den Haag moet komen. De journalisten roepen Russische soldaten op zich over te geven. En natuurlijk klinkt de populaire kreet: ‘Russisch schip, krijg de klere’. Het waren de woorden van de grenswacht op een Oekraïens eilandje in de Zwarte Zee na een ultimatum van de Russische marine.

DINSDAG 1 MAART

Vasili Sjabat, Moskou

Gebruikers van sociale netwerken mijmeren openlijk over een staatsgreep. Verslaggevers met contacten binnen het ambtenarenapparaat rond Poetin plaatsen artikelen, waarin wordt beschreven dat zijn entourage geschokt en verrast is door de oorlog. Maar er wordt gewaarschuwd tegen voortijdig optimisme. Hoewel het Russische leger kampt met tegenslagen zullen ze zeer waarschijnlijk enkele of alle grote steden veroveren.

Tetjana Vasilets, Koropets

’s Ochtends stuurt Vasilets een filmpje van een bombardement op het Vrijheidsplein in de Oost-Oekraïense stad Charkov, Charkiv in Oekraïense spelling, en schrijft erbij:

Charkiv vanmorgen (((((((((((((

WOENSDAG 2 MAART

Vasili Sjabat, Moskou

De economische paniek slaat toe. Een vriendin die voor een internationaal bedrijf werkt, is vandaag samen met haar collega’s ontslagen. In de professionele chatgroepen merken reclamebureaus dat bestellingen opdrogen. Het is kil geworden. Het economische leven in Rusland zoals we dat kennen is voorbij.

Op sociale media gaan verhalen rond dat vanaf 4 maart de staat van beleg geldt. Iedereen verwacht restricties op het verlaten van Rusland. Er komen berichten binnen dat luchthavens en treinstations vol staan met paniekerige mensen. Een vriend meldt dat van de 40 werknemers in zijn it-bedrijf er 22 zo snel mogelijk willen emigreren. We hebben onze oudste zonen, die dienstplicht hebben, naar Israël gestuurd. Tickets kopen was een nachtmerrie.

Tetjana Vasilets, Koropets,

Floris, sorry, ik was uitgeput na vandaag.

Vasilets stuurt nog wel een foto van werknemers van de kerncentrale Zaporizja, in het zuidoosten van Oekraïne. Ze wachten het Russische leger op met Oekraïense vlaggen. Vasilets’ broer werkt daar. Vlak daarna stuurt ze een video met het Russische leger in aantocht, gevolgd door gevechten.

DONDERDAG 3 MAART

Vasili Sjabat, Moskou

Geruchten over de invoering van een staat van beleg domineren de sociale media. De Doema werkt aan een wet waardoor je vijftien jaar in de gevangenis belandt als je ‘nepnieuws’ over de oorlog in Oekraïne verspreidt. De enige twee overgebleven oppositiekanalen, Echo Moskvy en online tv-zender TV Dozjd (TV Regen), werden vandaag gesloten. Terwijl ik dit schrijf weet ik niet of ik over 24 uur internet heb. Iedereen verwacht dat YouTube wordt afgesloten. Onduidelijk is wat nog volgt.

Tetjana Vasilets, Koropets

Vasilets reageert niet op een verzoek nog een dag te beschrijven, geeft nog wat persoonlijke gegevens door en sluit af met:

Vandaag is het gelukt eten te vinden. Er waren beschietingen bij de kerncentrale waar mijn broer werkt. Ik maak me zorgen.

Vrijdag 4 maart neemt het Russische leger de kerncentrale in.

ZATERDAG 5 MAART

Vasili Sjabat, Moskou

Er is de afgelopen 48 uur verbazingwekkend veel veranderd. Allemaal ten kwade. Facebook is officieel verboden, hoewel het prima werkt via een VPN [een verbinding waarmee regionale internetbeperkingen omzeild kunnen worden]. Er is nog geen staat van beleg, maar er is wel een wet aangenomen die anti-oorlogstoespraken of feiten die als ‘nep’ over het Russische leger worden beschouwd, bestraft met maximaal vijftien jaar cel. De publicatie van dit dagboek lijkt niet rechtstreeks tegen deze de wet in te gaan, maar ik voel een risico. Toch heb ik de redacteur groen licht gegeven. De meeste mensen, onder wie ikzelf, hebben hun Facebook-feeds aangepast, zodat hun berichten alleen zichtbaar zijn voor vrienden en ze hebben hun anti-oorlogsberichten verwijderd. De politieke discussie is in een oogwenk verdwenen. Oppositiestemmen zijn bijna nergens meer te horen.

Tetjana Vasilets, Koropets

Ik heb genoeg van het nieuws. Ik kijk geen tv meer, volg alleen nog radio en Telegram. Mijn broer leeft nog, maar hij kan niet weg. Te gevaarlijk. Mijn oom en neef hebben zich vrijwillig aangesloten bij de territoriale strijdkrachten. Dus ik heb genoeg redenen om me zorgen te maken.

Dit artikel verscheen op 6 maart op NRC.