De Russische autonome republiek Mordovië zet zich op de kaart. Een lid van Pussy Riot zit er in een werkkamp, Gérard Depardieu kreeg er een paspoort en Poetin gaf de Mordoviërs het WK-voetbal.

Hoe meer de autobus de ‘gevangeniszone’ inrijdt, des te onheilspellender het voelt. De bus passeert vier werkkampen, rijdend door de autonome Russische deelrepubliek Mordovië op zo’n 400 kilometer ten zuidoosten van Moskou. Prikkeldraad, hekken, wachttorens en barakken geven de bosrijke omgeving een grimmig karakter.

Het zijn de overblijfselen van de beruchte Goelagkampen, die tijdens de Stalin- dictatuur werden opgericht en waarvan er nog steeds enkele worden gebruikt. Ze zijn niet meer zo dodelijk als in de Sovjettijd, maar hebben anno 2013 dezelfde functie als strafkamp.

De bus rijdt naar Partsa, een dorp met 3.000 inwoners, en stopt bij een halte tegenover kolonie nummer 14, het vrouwenkamp waar Nadezjda Tolokonnikova verblijft. De activiste vande feministische punkband Pussy Riot werd vorig jaar samen met de andere groepsleden gevangen genomen nadat ze een lied zongen in de Moskouse Christus-Verlosserkerk, waarbij de groep de innige band tussen president Vladimir Poetin en de Russisch- orthodoxe Kerk bekritiseerde. Gevolg: twee leden kregen twee jaar werkkamp wegens ‘hooliganisme gevoed door religieuze haat’. Tolokonnikova belandde in Partsa.

„Je komt zeker voor Tolokonnikova”, zegt de 64-jarige Fjodor in zijn blote  bast voor zijn houten huis. Zijn kippen scharrelen rond zijn voeten. Verderop plundert een koe een afvalcontainer. Vuilnis ligt op de zandpaden.

Fjodor werkte als bewaker bij verschillende kampen in Partsa. Hij wijst om zich heen. „Daar heb je een kamp voor buitenlanders. Dan heb je nog twee vrouwenkampen. De gevangenen maken hier onder meer legerkleding. De Sovjet-Unie koos deze locatie omdat ze niet ver van Moskou ligt. Zo kunnen klanten een bestelling doen en is alles snel in de hoofdstad.”

Een zucht klinkt uit de mond van Michaïl Nikisjin (25). Hij loopt door het brandschone centrum van Saransk, de hoofdstad van Mordovië, 630 kilometer ten zuidoosten van Moskou. „Dat Tolokonnikova hier zit, is slecht voor het imago van Mordovië. De autoriteiten in Moskou hebben haar bestemming bepaald. Wij houden ons niet met haar bezig.”

Nikisjin is vice-directeur Analyse en Informatie bij de overheid en praat liever over de successen van Mordovië. In Saransk komt een stadion voor het wereldkampioenschap voetbal in 2018. De Franse acteur Gérard Depardieu liet zich begin dit jaar in Mordovië inschrijven als Russisch staatsburger nadat het Franse belastingklimaat zijn portemonnee bedreigde: het Russische belastingtarief van 13 procent vond hij een stuk vriendelijker. De Russische president Vladimir Poetin bezocht Mordovië zes keer.

Opvallend vaak voor een gebied waar je gemakkelijk aan voorbijgaat. Met ruim vijf maal de grootte van de provincie Noord-Brabant geldt Mordovië als een onderdeurtje in vergelijking met andere Russische regio’s. Mijn Russische vrienden in Moskou raken niet enthousiast als ik Mordovië noem. De republiek heeft met haar 834.000 inwoners (van wie er 297.000 in Saransk wonen) de uitstraling van een slaperige provinciestad.

Mordovië is geen economische hoogvlieger, valt in een luxe restaurant in Saransk op te maken uit de woorden van de regionale minister van Pers en Voorlichting, Valeri Maresev (42). De regio beschikt niet over olie en gas, legt hij monotoon uit boven zijn soep. De aanwezige industrie levert te weinig op. Een nieuw ict-park moet het gemiddelde salaris van 18.000 roebel (424 euro) per maand omhoog krikken.

Naast het restaurant nadert de bouw van de nieuwe universiteit zijn voltooiing. Het Kremlin legde het geld ervoor neer. Zonder financiële hulp vanuit de hoofdstad komt Mordovië niet ver. Als autonome republiek krijgt Mordovië daarom een financiële bonus. Ook het archiefmuseum en het theater hebben Moskou als sponsor.

In het restaurant kijkt minister Maresev uit over het strak aangelegde Millenniumplein. Het plein werd vorig jaar geopend om te vieren dat het Mordovische volk zich duizend jaar geleden bij het Russische rijk schaarde. In Mordovië vormen de Moksjanen en Erzjanen, klinkend als namen uit de fantasyfilm The lord of the rings, 40 procent van de bevolking. Naast 53 procent Russen en 5 procent Tataren. Het levert opnieuw punten op bij Moskou. „Europa spreekt ons graag aan op mensenrechtenschendingen”, merkt Maresev op. „Mordovië laat zien dat verschillende nationaliteiten kunnen samenleven en dat Moskou iedereen de ruimte geeft.”

Mede daarom kreeg Saransk een paar WK-wedstrijden toegewezen, zegt Vladimir Nazorov (42), redacteur van een overheidssite tijdens een wandeling door Saransk. „Het WK is een geschikt podium om het multi-etnische Rusland aan de wereld te laten zien.” Met volkeren die vasthouden aan tradities. Daarom voelt Depardieu zich hier ook thuis, denkt Nazorov. „Europa is te liberaal. Mordovië blijft trouw aan conservatieve waarden.” Dat past precies  bij het plaatje dat Poetin over Rusland in gedachten heeft..

Wat ook helpt, is een sterke band met Moskou. Nikolaj Merkoesjkin, die vorig jaar mei na bijna zeventien jaar vertrok als premier (en daardoor tevens staatshoofd) van Mordovië, wist de weg naar het Kremlin te vinden. Hij en Poetin zijn politieke partners. Merkoesjkin is een van Poetins effectieve managers die van bovenaf alles controleren. Hij rekende af met de chaos na de val van de Sovjet-Unie en bracht Mordovië asfalt, openbaar vervoer en gasaansluitingen, benadrukt Maresev. Dat straalt af op Poetin, meent de minister.

Poetin haalde opvallend hoge scores in Mordovië tijdens de presidentsverkiezingen vorig jaar. Hij won 87 procent van de stemmen. Dat riekt volgens critici naar fraude. Maresev spreekt dat tegen. „Dan moet de oppositie met bewijs komen en naar de rechter stappen. Maar niemand kon
iets vinden. Poetin geniet het vertrouwen van de Mordoviërs. ”

De 54-jarige dakloze docente Klara Sjisjkina, met een maandinkomen van omgerekend 165 euro, twijfelt wél aan de uitslag. „In ’96 waren hier vrije verkiezingen. Toen wonnen de communisten. We werden de rode zone genoemd en daar zou niets meer van over zijn?”

Ze zit op een bank in haar tuin. Tegenover haar ligt huisraad onder een zeil. Een ijskast staat op het gras, daarachter de tent waarin Sjisjkina slaapt. Ze is haar huis uitgezet. Ten behoeve van het WK-voetbal wordt langs Sjisjkina’s woning een nieuwe weg aangelegd. Haar huis gaat net als omringende woningen tegen de vlakte. Ze kan momenteel nergens heen. Sjisjkina heeft een vergoeding gekregen, maar dat is een schijntje in vergelijking met de werkelijke waarde van de grond.

De grond gaat nu op een goedkope manier naar de broer van Merkoesjkin, meent Sergej Serbrjakov (58), lid van oppositiepartij Jabloko (‘appel’) en advocaat van de bewoners die uit hun huis zijn gezet. Hij ziet de grondverkoop als een nieuwe overwinning voor het Merkoesjkin-imperium. „Ze verdienen goud geld aan de door Moskou gefinancierde bouwprojecten. In ruil daarvoor zorgt Mordovië voor hoge verkiezingsresultaten. Nikolaj Merkoesjkin heeft zijn kiescommissie de opdracht gegeven voor een hoge uitslag te zorgen.”

Aan de rand van het centrum staat het verblijf van de Franse acteur Gérard Depardieu. Hij woont er niet. Omringd door huisraad voelt Sjisjkina zich gepasseerd. „Depardieu mag zich Mordoviër noemen. Ik ben een zwerver.”

Maar voor internetredacteur Nazorov vormt Depardieu de bekroning van het Mordovische sprookje. Met Moskou als donor. „Poetin ziet dat we hard werken. Hij heeft ons beloond met het WK. We zijn een voorbeeld voor Rusland en Depardieu zet Mordovië op de wereldkaart.”

Dit artikel stond op 27 juli in Spectrum, de bijlage van de regionale kranten van De Persdienst.