In de discussie rond het associatieverdrag met Oekraïne duikt altijd de naam van Vladimir Poetin op. Maakt Moskou zich druk om het akkoord, waarover Nederland op 6 april een referendum houdt? Een interview met Oekraïne-expert en adviseur van de president Tamara Goezenkova. ‘Voor ons is het associatieakkoord geen kwestie meer.’

Tamara Goezenkova slaakt een diepe zucht. En doet dan een opvallende ontboezeming: ‘Eerlijk gezegd heb ik er niets op tegen als Oekraïne EU-lid wordt. Dan kan Brussel van dichtbij zien hoe weinig controle de politieke elite er over het land heeft. De EU zal met grote problemen te maken krijgen. Met 40 miljoen mensen is Oekraïne een van de armste landen van Europa. Oekraïense politici ondertekenen van alles, maar voeren niets uit. Kiev is een moeilijke partner. Dat gaat het Westen nog merken.’

Goezenkova (‘Je vraagt een vrouw niet naar haar leeftijd. Kijk maar op internet,’ 61) kan het weten, vindt ze. Ze is vicedirectrice van het Russische Instituut voor Strategisch Onderzoek (RISS).en houdt zich meer dan twintig jaar bezig met Oekraïne. Goezenkova schreef een boek over Joelia Timosjenko, oud-premier van Oekraïne, en artikelen over Oekraïne en de relatie tussen Rusland en het Westen. Het RISS, in 2009 opgericht door toenmalig Russisch president Dmitri Medvedev, levert rapporten, analyses en adviezen aan de presidentiële administratie, het Russische parlement, ministeries en de nationale Veiligheidsraad. Hekken, camera’s en een dubbele toegangspoort voor auto’s omringen het onopvallende gebouw in een Moskouse buitenwijk. Een soldaat controleert elke bezoeker.

Waarom ik haar spreek? Bij de voor- en tegenargumenten rond het associatieakkoord.tussen de EU en Kiev valt altijd de naam van Vladimir Poetin. Het nee-kamp stelt vast dat de Europese Unie zich met het associatieakkoord, waarvan belangrijke handelsdelen vanaf 1 januari dit jaar van kracht zijn, in de Russische invloedssfeer begeeft. Dat een ja-stem een stem tegen Poetin is. Of dat het verdrag leidt tot provocaties van de Russische president Poetin. Voorstanders menen dat de EU niet voor Poetin moet terugdeinzen.

Hoe kijkt Moskou daar tegenaan? ‘Voor ons maakt het niet uit of Nederland voor of tegen stemt,’ stelt Goezenkova in haar werkkamer vast. ‘De Russische president heeft gezegd: ‘Rusland is niet tegen. Oekraïne is een soevereine, onafhankelijke staat.’ Kiev kan zijn eigen politieke koers varen. Als de Oekraïners een akkoord met de EU willen, alsjeblieft, ga je gang. Het is nu een hoofdstuk tussen de Europese Unie en Oekraïne. Het associatieakkoord is geschiedenis. Voor ons is dit geen kwestie meer.’

Toch laat Poetin ook andere geluiden horen over Oekraïnes soevereiniteit. In 2008 zei hij tijdens een NAVO-top dat Oekraïne geen staat is. In zijn toespraak na de Russische inlijving van het schiereiland de Krim in 2014 beweerde de president dat de bolsjewieken delen van Rusland aan Oekraïne hebben weggegeven. Zoals later de Krim werd toegevoegd aan het buurland. Poetin maakte ook duidelijk dat Moskou altijd de belangen van de Russen en Russischtaligen in Oekraïne zal beschermen: op politieke, diplomatieke en legale wijze.

Wat wil Rusland?

Het associatieakkoord houdt Oekraïne, Rusland en de Europese Unie al enige tijd bezig. In 2013 weigerde toenmalig Oekraïens president Viktor Janoekovitsj het akkoord na Russische druk te ondertekenen. Uit protest togen Oekraïners in de hoofdstad Kiev naar het Onafhankelijkheidsplein, volgde een bloedige omwenteling en ontvluchtte Janoekovitsj in februari 2014 het land. Een maand later lijfde Rusland het schiereiland Krim in en brak in Oost-Oekraïne een oorlog uit. Vlucht MH17 werd uit de lucht geschoten, het Westen en Rusland legden elkaar sancties op, Moskou en Kiev bestookten elkaar met maatregelen en de nieuwe regering en de Europese leiders zetten in 2014 ieder hun handtekening onder het associatieakkoord. Het raadgevend referendum waar 6 april over gestemd wordt, wil hier invloed op uitoefenen.

Die krabbels had Moskou liever niet gezien. Zouden nu Europese producten via Oekraïne voor een lage prijs op de Russische markt worden gedumpt? Zouden de Russen het contact met de Oekraïense industrie niet verliezen?

‘Als er chaos in Oekraïne ontstaat die een bedreiging vormt voor Rusland, dan gaan we ons verdedigen’

Dus schortte Rusland de vrijhandelszone met Oekraïne op. Stelde het Kremlin per 1 januari een verbod in op de import van Oekraïense agrarische producten, grondstoffen en levensmiddelen. De Oekraïense regering reageerde met tegenmaatregelen. 

‘Oekraïne kan een Europese koers varen,’ legt Goezenkova de Russische handelswijze uit. ‘Maar als die de Russische economische en veiligheidsbelangen bedreigt, neemt Moskou maatregelen die onze belangen beschermen. Zo vallen de aanvoerlijnen van Europese producten via Oekraïne moeilijk te controleren. Daarom hebben we de vrijhandelszone opgeschort. Als er chaos in Oekraïne ontstaat die een bedreiging vormt voor Rusland, dan gaan we ons verdedigen. Voor ons is nu het belangrijkste dat Oekraïense rechts-extremisten geen blokkade leggen rond de Krim. En het Minsk-akkoord moet worden uitgevoerd. We willen niet dat er oorlogshandelingen plaatsvinden aan onze grenzen. We willen geen depressieve grensregio’s. Die moeten zich volgens de wet economisch kunnen ontwikkelen door middel van federalisme of decentralisatie. Maar Kiev doet niets om ‘Minsk’ uit te voeren.’

Houdt Rusland de democratisering tegen?

Het associatieakkoord vormt om een andere reden een bedreiging voor Rusland, stellen experts. Via het verdrag kan een welvarend en democratisch Oekraïne ontstaan. Waarna het Russische volk denkt: waarom zij wel en wij niet? En vervolgens aan de poorten van het Kremlin gaat rammelen.

‘Oj, god Floris,’ reageert Goezenkova. ‘Wij hoeven niet bang te zijn voor een democratisch Oekraïne. Dat gaat niet snel gebeuren. Het is juist het tegenovergestelde. We moeten bang zijn dat er niets verkeerd gaat. We zijn juist blij als Oekraïne een geciviliseerd Europees land wordt. We hebben baat bij stabiliteit rond onze grenzen. Nu zien we iets heel anders ontstaan.’

Is het associatieakkoord de oorzaak van de crisis in Oekraïne? Van de inlijving van de Krim ook? ‘Dat is een historische rechtvaardigheid. De Krim is altijd Russisch grondgebied geweest. Er gold op dat moment een bedreiging voor de Russische veiligheid en soevereiniteit op de Krim waar onze Zwarte Zeevloot ligt. Er kon een NAVO-basis ontstaan. Het had daar kunnen escaleren na de gebeurtenissen in Kiev.’

Van de oorlog in de Donbassregio dan? Waar pro-Russische separatisten het opnemen tegen het Oekraïense leger en bataljons.‘Ze vechten voor hun rechten, voor meer zelfstandigheid. Daar zet Moskou zich voor in via het Minsk-akkoord. Ik heb geen enkel bewijs gezien van de aanwezigheid van Russische troepen.’

‘Het associatieakkoord is een indirecte oorzaak van wat er is gebeurd. Oekraïne kan zichzelf niet besturen. Heeft geen controle over de grenzen. Het land is een failed state. De economie kan niet zonder buitenlandse steun. De politieke klasse heeft Oekraïne niet kunnen leiden naar succes. Ik denk dat onder het mom van het associatieverdrag anti-Russische radicale elementen met steun van het Westen de protesten op het Onafhankelijkheidsplein kunstmatig hebben geforceerd. Ze wilden hoe dan ook Oekraïne destabiliseren en het land na jaren van uitstel lid maken van de NAVO. Maar had even gewacht, ook het Westen. Er stonden presidentsverkiezingen gepland in 2015. Als Janoekovitsj via verkiezingen zijn plek had verloren, gevolgd door normale parlementsverkiezingen, dan had het associatieakkoord ondertekend kunnen worden en bleef Oekraïne in een rustig vaarwater. Maar bepaalde krachten wilden het te snel doen.’

Wat zijn de alternatieven?

Goezenkova’s eerdere gezucht en ontboezeming over het Oekraïense EU-lidmaatschap komen voort uit de vraag wat momenteel het beste alternatief voor Oekraïne is als het geen associatieakkoord met de Europese Unie is.

Oekraïne is economisch een ruïne, stelt ze allereerst vast. In 2014 en 2015 kromp volgens de Wereldbank de Oekraïense economie met respectievelijk 6,8 en 12 procent. Voor dit jaar rekent hetzelfde instituut op een groei van 1 procent.

De vicedirectrice van het RISS ziet daarom het meest in een neutrale status van Oekraïne, zodat de NAVO op afstand blijft van de Russische grens. Daarnaast ‘moeten de EU en Rusland samen de Oekraïense economie steunen. Een driehoeksverhouding, dat hebben we altijd voorgesteld. Maar Kiev koos voor een andere tactiek. Moskou mocht niet deelnemen. Wij hebben Oekraïne altijd financieel gesteund. Nu is het aan de Europese Unie. Zonder Rusland lukt het jullie niet om Oekraïne erbovenop te helpen, omdat de EU geen ervaring heeft met het land en met de Oekraïense elite.’

‘Daar zit de fout van de EU. Na het einde van de Sovjet-Unie zagen jullie Rusland als een zwakke staat’

Europa kan geen beslissingen nemen zonder Rusland daarbij te betrekken, schreef de Russische minister van Buitenlandse Zaken Sergej Lavrov in maart voor het Russische tijdschrift Russia in global affairs. ‘Geen enkel Europees probleem kan worden opgelost zonder advies van Rusland. Alle pogingen tot een verenigd Europa zonder Rusland hebben in het verleden geleid tot tragedies.’

De Europese Unie trok zich na de val van de Sovjet-Unie in 1991 niets aan van Moskou, meent Goezenkova. Ze tekent op een papier de grenzen van Rusland en de voormalige Sovjetlanden Litouwen, Letland, Estland en Oekraïne. Vanuit alle vier pijlen naar de Europese Unie. ‘De EU heeft alles afzonderlijk geregeld. Zonder onze betrokkenheid. Dit is de Russische invloedssfeer. Europa heeft nagelaten rekening te houden met onze belangen en onze eeuwenoude gemeenschappelijke geschiedenis met Oekraïne. Daar zit de fout van de EU. Na het einde van de Sovjet-Unie zagen jullie Rusland als een zwakke staat, waarmee jullie geen rekening dachten te hoeven houden.’

Goezenkova vindt dat ook Rusland heeft gefaald met betrekking tot Oekraïne. Moskou zette alle kaarten op de machthebbers en de politieke elite, maar heeft zich daarin vergist. ‘We dachten dat we door middel van ons energiebeleid, economische steun en grote projecten Oekraïne aan onze kant konden krijgen. Alleen lokale oligarchen profiteerden hiervan. We keken niet om naar kleine bedrijven. We bekommerden ons niet om de burgermaatschappij. Die ondernemers hebben nooit begrepen waarom ze Rusland nodig konden hebben. Wat Moskou voor hen kon betekenen.’

Kan het associatieverdrag nog tot een verdere verstoring leiden tussen de Europese Unie en Rusland? Volgens Goezenkova is het slechtste wat er kan gebeuren, al gebeurd. Ze somt op: de Europese Unie en Rusland hebben ruzie en bestoken elkaar met sancties. Net als Kiev en Moskou. Alle betrokkenen lijden financiële verliezen en in Oost-Oekraïne woedt een oorlog.

Het is tijd voor een periode van ontnuchtering en het vinden van compromissen. Al ziet ze geen van beide partijen, het Westen en Moskou, iets toegeven als het gaat om het intrekken van de sancties. Niemand wil gezichtsverlies lijden.

‘Maar het belangrijkste is dat we elkaars belangen leren begrijpen. De EU moet snappen dat Oekraïne en Rusland al eeuwenlang een gemeenschappelijke geschiedenis en belangen met elkaar delen. Je kunt niet doen alsof dat niet bestaat. Op zijn beurt moet Rusland begrijpen dat de Europese geschiedenis met Oekraïne ook ver teruggaat en dat een deel van de Oekraïense bevolking zich hiermee verbonden voelt. Daarom is het niet juist als Rusland Oekraïne volledig onttrekt van de EU. Oekraïne is een territorium van compromissen tussen de Europese Unie en Rusland.’

Dit artikel verscheen op 1 april bij De Correspondent.