In Donetsk, waar pro-Russische rebellen de dienst uitmaken, is het gevaarlijk openlijk een verenigd Oekraïne te steunen. De meeste voorstanders ervan zijn de stad ontvlucht en Oekraïense uitingen zijn uit het openbare leven gewist. Enkele volhouders weigeren echter te vertrekken. Heimelijk spelen ze informatie door. ‘Niemand weet wat hier echt gebeurt.’

Dmitri* kijkt schichtig om zich heen. Uit zijn ooghoeken houdt hij twee moeders met hun kinderen in de gaten. Als ze dichterbij komen, dempt hij zijn stem. We hebben afgesproken op een bankje buiten in een speeltuin, tussen flats in de Oost-Oekraïense stad Donetsk. Maar ook hier voelt hij zich ongemakkelijk, en we gaan ergens anders zitten, weg van de moeders.

Dmitri, een licht stotterende twintiger in smoezelige, iets te grote kleren, wil graag laten zien dat er nog ‘echte Oekraïense patriotten’ wonen in Donetsk ook al is de stad nu in handen van pro-Russische rebellen. Als spion observeert hij waar zij hun legermateriaal hebben opgeslagen en welke troepenbewegingen zij maken in en buiten de stad. Met geestverwanten speurt hij ook op sociale media, zoals VKontakte (het Russische Facebook), naar informatie. ‘Daarop plaatsen de rebellen foto’s van zichzelf van waar ze op dat moment verblijven, zoals iedereen dat doet op sociale media’, zegt hij. Alles geeft hij door aan het Oekraïense leger. Wat die ermee doet, wil hij niet weten. ‘Dat is veiliger voor mezelf.’ Om de twee weken huurt hij een andere flat, uit veiligheidsoverwegingen.

Op zijn manier neemt Dmitri deel aan de oorlog tussen de rebellen en het Oekraïense leger die sinds april 2014 woedt in Oost-Oekraïne. De rebellen kwamen in opstand na de revolutie twee maanden eerder in Kiev, die leidde tot de vlucht van president Viktor Janoekovitsj naar Rusland. Diens weigering het associatieakkoord met de Europese Unie te ondertekenen werd zijn ondergang.

De revolutie leidde tot woede bij de van oudsher meer op Rusland gerichte bewoners van Oost-Oekraïne. In hun ogen was een democratisch gekozen president opzijgezet en een ‘fascistisch’ bewind aan de macht gekomen, dat de pro-Russische bevolking als tweederangs burgers zou behandelen. In april 2014 riepen de rebellen de Volksrepublieken Donetsk en Loehansk uit. In de oorlog krijgen ze steun van Moskou.

Inmiddels zijn in de Volksrepubliek Donetsk bijna alle Oekraïense uitingen uit de openbare ruimte gewist. De meeste blauw-gele (de kleuren van de Oekraïense vlag) elektriciteitsmasten buiten de stad zijn overgeschilderd. Alleen de masten die te dicht bij het oorlogsfront staan, hebben hun kleuren behouden omdat de schilders een makkelijk doelwit vormden voor sluipschutters. Als munteenheid heeft de Oekraïense grivna vrijwel overal plaatsgemaakt voor de Russische roebel. In de lessen op school ligt de nadruk op Rusland in plaats van Oekraïne. De kiosken op straat verkopen geen Oekraïense kranten of tijdschriften. En in hotels is op de televisie geen Oekraïense zender te vinden.

Op straat wordt de geschiedenis van de Sovjet-Unie verheerlijkt. In het centrum van Donetsk staan reclameposters met de beeltenis van Sovjet-dictator Josef Stalin met eronder een van zijn uitspraken, die aan duidelijkheid niets te wensen over laat. ‘Onze zaak is rechtvaardig, de vijand zal worden verslagen, de overwinning zal voor ons zijn.’

Stalin joeg miljoenen burgers de dood in en is volgens historici verantwoordelijk voor een hongersnood, waarbij in de jaren dertig twee tot vijf miljoen Oekraïners omkwamen. Onder zijn regime konden de buren je aangeven als zij meenden dat je het Sovjetbewind onwelgevallig was.

Volgens Dmitri is de huidige sfeer in Donetsk vergelijkbaar met die onder Stalin. Ook de rebellen maken jacht op iedereen die ze ervan verdenken Kiev te steunen. Om niet in de problemen te raken houdt een dominee zijn diensten in het Russisch in plaats van Oekraïens. VN-rapporten maken melding van executies en mishandeling van gevangen Oekraïense soldaten en burgers die Oekraïne zouden steunen. Vandaar dat velen de stad zijn ontvlucht.

Ook Dmitri beseft dat zijn doodvonnis is getekend als de rebellen achter zijn verzetsactiviteiten komen. Voor het kleinste vergrijp loop je al gevaar, zegt hij. Hij vertelt hoe een Oekraïner een keer een partijtje voetbal speelde in het nationale shirt van Oekraïne. Gevolg: gebroken ribben na mishandeling door separatisten. Een bekende die de Oekraïense vlag aan zijn balkon had gehangen, werd gepakt en meegenomen. ‘We zijn nog altijd naar hem op zoek’, aldus Dmitri.

Dmitri ziet zich als partizaan die vecht voor de eenheidsstaat Oekraïne, het ideaal waarmee hij is opgevoed. Hij weigert te wonen in een land waar de Russische mentaliteit heerst ‘met alcoholisme, corruptie en wetteloosheid’.

Ook de gepensioneerde Svetlana* vergelijkt de klopjacht onder Stalin op diens tegenstanders met die door de Russische separatisten. De Stalin-posters vindt ze verschrikkelijk, vertelt ze in haar woning in Donetsk.

Haar woonkamer annex slaapvertrek oogt als een ode aan Oekraïne. Op het hoofdeinde van het bed ligt een kussen bewerkt met een traditioneel Oekraïens borduursel. Aan een muur hangt een blauw-gele voetbalsjaal met eronder een gedicht van de Oekraïense nationalistische dichter Taras Sjevtsjenko. Op een andere muur hangen twee portretten van hem.

Toen vorig jaar het conflict in Donetsk losbarstte, organiseerde ze demonstraties namens een Oekraïense nationalistische beweging, waar ze lid van is. In de jaren voor de oorlog nam ze het al op tegen een van de huidige leiders van de Volksrepubliek Donetsk. Het maakt haar tot een vijand van de pro-Russische rebellen.

Dat heeft ze gemerkt. Op een avond in september klopten twee agenten rond middernacht op de deur van haar buurvrouw. Ze kwamen humanitaire hulp verlenen, beweerden ze. ‘Op dat tijdstip, zeker’, zegt ze schamper. ‘Ze vroegen waar ik was. Maar ik was vooraf gewaarschuwd en verbleef die nacht ergens anders.’ Ze beseft dat de agenten kunnen terugkomen. ‘Ze kunnen me elk moment meenemen. De rebellen zijn moordenaars. Tot nu toe hebben ze me nog niets aangedaan, want ze durven vrouwen niet hard aan te pakken.’

Svetlana praat in een hoog tempo en zit vol energie. Niet iemand die zich snel uit het veld laat slaan. Toen ze afgelopen zomer wilde afrekenen in een supermarkt bij een kassa waar je alleen met grivna’s kon betalen, de overige kassa’s slechts met roebels, werd ze uitgemaakt voor fascist. Even dacht ze eraan haar mond te houden. Vervolgens beet ze de man toe: ‘Wie is hier de fascist? Mijn vader heeft tijdens de Tweede Wereldoorlog nog tegen de fascisten gevochten.’

Onbekende nummers op haar telefoon neemt ze niet op. Inmiddels krijgt ze sms-berichten met teksten als: ‘We maken je dood.’

Demonstraties kan ze sinds vorig jaar april niet meer organiseren. Ook kan ze geen pamfletten uitdelen op straat. In plaats daarvan schrijft ze voor pro-Oekraïense websites als http://www.espresso.tv artikelen over het leven en misstanden in Donetsk, de problemen die de rebellen ondervinden en hun onderlinge ruzies. Zo wil ze tegenwicht bieden aan de rooskleurige berichten van de rebellen, zoals de opening van een spoorlijn en de ontwikkeling van het bedrijfsleven. ‘Niemand buiten dit gebied weet wat hier echt gebeurt. Met al die propaganda denken de kinderen in Donetsk straks dat ze zijn opgegroeid in de Volksrepubliek Donetsk.’

Ondertussen heeft Kiev het bankensysteem van het gebied afgesneden, waardoor ze geen geld kan opnemen. Vrienden halen haar maandelijkse pensioen van 3.500 grivna (138 euro) op buiten de Volksrepubliek Donetsk. Dat bedrag kan worden omgewisseld in roebels bij geldwisselkantoren.

Aan een vertrek uit Donetsk moet Svetlana niet denken, zegt ze strijdvaardig. ‘Je verlaat je eigen grond niet. Als de laatste pro-Oekraïner uit de stad vertrekt, geef je Donetsk weg aan de rebellen.’

*Uit veiligheidsoverwegingen zijn de namen van de geïnterviewden gefingeerd.

Dit artikel stond in het december/januarinummer van Wordt Vervolgd.